Dấu tích thành cổ Champa nghìn năm

Nằm ở bờ bắc sông Trà Khúc, thành cổ Châu Sa có niên đại hơn 1.000 năm là di tích dân sự lớn nhất vương quốc Champa.

Thành cổ Châu Sa ở xã Tịnh Châu, cách trung tâm TP Quảng Ngãi khoảng 6 km, cách cửa biển Cổ Lũy khoảng 8 km, phía Nam thành giáp sông Trà Khúc (dòng sông lớn nhất Quảng Ngãi), phía bắc giáp sông Hàm Giang.

Người có công khai quật thành cổ này là kiến trúc sư kiêm nhà khảo cổ học người Pháp H. Parmentier. Năm 1924, ông tìm thấy trong thành một bia đá niên đại năm 903. Bia khắc thông tin về hai vị vua đầu tiên của vương triều Chăm Indrapura (875-982) là Indravarman II và Yaya Simhavarman. Như vậy thành Châu Sa tồn tại từ vương triều Indrapura vào cuối thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ thứ 10.

Bảng hiệu di tích quốc gia Thành cổ Châu Sa ở xã Tịnh Châu, TP Quảng Ngãi. Ảnh: Phạm Linh

Theo các thư tịch của Trung Quốc và Việt Nam, vương triều Indrapura bắt đầu từ khi Indravarman II lên ngai vàng năm 875. Khi đó, kinh đô của Champa được chuyển từ châu Panduraga (tương đương một tỉnh hay tiểu quốc - nay thuộc Ninh Thuận, Bình Thuận) ra phía bắc là châu Amaravati (nay thuộc Quảng Nam, Quảng Ngãi).

Theo TS Ngô Văn Doanh, nguyên Phó viện trưởng Viện nghiên cứu Đông Nam Á, nguyên ủy viên Hội đồng di sản văn hóa quốc gia, châu Amaravati có hai khu vực là Chiêm Động hay Đại Chiêm (nay là tỉnh Quảng Nam) và Cổ Lũy hay Chiêm Lũy (nay là tỉnh Quảng Ngãi). Các tài liệu khảo cổ và lịch sử cho biết, thành Châu Sa là di tích dân sự lớn nhất trên vùng đất này.

Về cấu trúc của thành, nhà khảo cổ H. Parmentier vào năm 1924 đã vẽ bản đồ miêu tả song chỉ dừng lại ở thành nội và một gọng thành hình càng cua ở phía tây. Trong đợt khảo sát năm 1993, Viện Khảo cổ và Bảo tàng tỉnh Quảng Ngãi xác định thành Châu Sa có hai vòng thành là thành nội và thành ngoại.

TS Đoàn Ngọc Khôi, Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Quảng Ngãi, cho biết thành nội hình chữ nhật, theo hướng bắc – nam, có 5 cửa thông thương với bên ngoài. Tại góc đông – nam và tây – nam có hai đoạn thành bắt góc chạy theo hướng bắc – nam hướng về sông Trà Khúc, gọi là hai Càng Cua.

Bờ thành nội phía tây và phía đông dài 558 m, cao 4-5 m, đáy thành 20-25 m, mặt thành rộng 5-8 m. Bờ thành "Càng Cua" phía tây dài 674 m. Bờ thành "Càng Cua " phía đông dài 443 m. Xung quanh các bờ thành có các hào (mương) nước rộng 20-40 m.

Theo TS Khôi, thành Châu Sa được đắp bằng đất sét pha cát thạch anh thô. Một lát cắt nơi cửa đông của thành nội có cấu tạo lớp trên là dăm đá ong pha đá cuội thạch anh, lớp dưới là cát tro màu xám. Thành được đắp rất công phu và quy mô.

Bờ tường thành nội, hào thành Châu Sa trên cao theo Google Earth và hiện trạng bờ thành um tùm cây cỏ. Ảnh: Google Earth - Phạm Linh

Thành ngoại trải dài trên khu vực rộng lớn nhưng chưa xác định rõ ràng ranh giới, nhằm bảo vệ thành nội. Các mương nước xung quanh thành nối với sông Trà Khúc và các sông nhỏ, tạo nên một hệ thống đường thủy chằng chịt, thuận lợi cho tàu bè đi lại. Các đồ gốm khai quật được cho thấy đây là nơi diễn ra giao thương sôi động.

Ngoài ra, thành Châu Sa được các ngọn núi tự nhiên che chắn, bảo vệ. Phía bắc thành là núi Chồi và núi Đồng Danh. Phía tây bắc thành là đồi Bàn Cờ. Phía tây là núi Thiên Ấn. Phía đông nam là núi Ngang. Từ các ngọn núi có thể quan sát được toàn cảnh thành và bao quát cửa biển Cổ Lũy, thuận lợi phòng vệ quân sự.

Trong những cuộc khai quật thành Châu Sa sau đó, các nhà khoa học phát hiện thêm nhiều di tích, di vật cổ của người Chăm như lò gốm ở Núi Chồi, xã Tịnh Châu. Lò đất nung được khoét vào sườn đồi, tường lò xếp bằng đá, sản phẩm là những tấm đất nung có nội dung Phật giáo.

Theo nhà nghiên cứu Ngô Văn Doanh, các tác phẩm đất nung Phật giáo Núi Chồi được làm từ một khuôn có kích thước đồng loạt (cao 6,5 cm, rộng 4 cm, dài 1 cm) và có hình như một cánh sen dài nhọn đầu. Bên trong là hình Đức phật.

Tiểu phẩm Phật giáo ở Núi Chồi giống với các tiểu phẩm Phật giáo được tìm thấy ở Thái Lan. Điều này cho thấy mối liên kết của thành Châu Sa thuộc Champa với một trung tâm Phật giáo lớn.

Tiểu phẩm phật giáo được khai quật ở thành Châu Sa. Ảnh: Đoàn Ngọc Khôi

Từ đầu thế kỷ 15, thành Châu Sa cũng như châu Amaravati chứng kiến nhiều cuộc chiến tranh. Theo sách Đại Nam nhất thống chí, năm 1402, nhà Hồ chiếm vùng đất này. Nhưng đến năm 1407, nhân lúc nhà Minh đem quân diệt nhà Hồ, vua Champa giành lại vùng đất Amaravati (Quảng Nam, Quảng Ngãi).

Đến năm 1470, vua Lê Thánh Tôn hạ chiếu thân chinh đánh Champa. Đến tháng 6 năm 1471, ông lấy được toàn bộ Amaravati, đặt tên mới là thừa tuyên (tỉnh) Quảng Nam. Sách Đại Nam nhất thống chí cho rằng, thành Châu Sa lúc này có thể là một vệ thành của nhà Lê.

Trải qua các biến thiên của lịch sử, thành Châu Sa bị rơi vào lãng quên. Mãi đến năm 1994, sau 70 năm nhà khảo cổ học H. Parmentier phát hiện thành cổ Châu Sa, thành mới được công nhận di tích quốc gia.

Từ đó đến nay, thành vẫn không được cắm mốc ranh giới để bảo vệ. Khu vực hào (mương) thành và nhiều vị trí trong thành trở thành nơi người dân canh tác, xây nhà. Từ trên Google Maps, có thể thấy được rõ nét tường thành nội cao hơn khu vực xung quanh và các hào thành, giúp hình dung tổng thể bố cục.

Nhưng khi đến nơi, nhiều phần của bờ tường thành bị xói mòn, phía trên tường thành phủ những rặng tre. "Khách trong nước và quốc tế tìm đến thành cổ Châu Sa, tôi chỉ bờ thành nhưng họ bảo không thấy gì rồi bỏ đi", ông Lương Công Thanh, người dân sống quanh thành nói.

Ông Trần Ngọc Lâm, Chủ tịch UBND xã Tịnh Châu, cho biết người dân tận dụng đất để trồng trọt, chăn nuôi nên có phần ảnh hưởng thành cổ, việc cắm mốc chưa cụ thể rõ ràng nên khó cho việc quản lý. Ông cho rằng, cơ quan chức năng cần khoanh vùng, xác định rõ ranh giới để quản lý di tích.

Theo Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Quảng Ngãi, việc di tích thành cổ Châu Sa xuống cấp có hai nguyên nhân: đầu tiên chưa có sự đầu tư đầy đủ để tôn tạo, thứ hai là chưa đưa được di tích đến với cộng đồng. Hiện Bộ Văn hóa Thể Thao Du lịch đã giao TS Khôi chủ trì thăm dò nội thành Châu Sa trong tháng 10 này.

"Sau cuộc thăm dò, khi có đủ cứ liệu, chúng tôi sẽ đề xuất một cuộc khai quật quy mô lớn, để làm rõ giá trị và bảo tồn thành cổ Châu Sa", lãnh đạo Bảo tàng tỉnh Quảng Ngãi nói.