“Ngàn năm mây trắng”: Một thử nghiệm chưa từng có trên sân khấu Việt Nam

Nàng Tô Thị, hòn Vọng Phu đi vào kịch hát

Năm 1997, PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ thăm, chiêm bái tượng đá Nàng Tô Thị và ông đã viết bài thơ “Trước nàng Tô Thị”: “Sau ngàn năm, sau vạn năm/ Tôi theo câu hát xa xăm tìm về/ Nẻo đường hun hút sơn khê/ Vẳng trong gió núi vỗ về lời ru/ Chiều nao khói lửa mịt mù/ Ôm con nàng ngóng chinh phu cuối trời…”. Bài thơ tiếp tục là cảm hứng, là tứ để ông viết kịch thơ “Ngàn năm mây trắng” vào đầu năm 2019.

Theo PGS Nguyễn Thế Kỷ, lịch sử hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc ta đã có vô vàn hòn Vọng Phu. Đó là người vợ chờ chồng nơi chiến trận trở về; chờ chồng đi biển nhưng bặt vô âm tín; chờ chồng đi làm ăn buôn bán phương xa; chờ chồng đi sứ, đi ra nước ngoài hay một số lý do, hoàn cảnh nào đó…

Trong đó, sự tích (hay truyền thuyết) chờ chồng nơi chiến trận, nỗi niềm chinh phụ - chinh phu vẫn tiêu biểu và điển hình hơn cả. Cũng vì vậy, trong nhóm các sự tích về hòn Vọng Phu thì sự tích (truyền thuyết) về nàng Tô Thị mang tính điển hình rất cao, ý nghĩa nhân văn sâu sắc, muôn đời lay động lòng người.

Câu chuyện về nàng Tô Thị và hòn Vọng Phu trong “Ngàn năm mây trắng” được PGS Nguyễn Thế Kỷ lý giải ở một góc độ khác. Người chiến binh có thể hy sinh về hòn tên mũi đạn của quân thù nhưng cũng có thể chết trong tay người em kết nghĩa của mình. Vì danh lợi, vì dục vọng mà người em đã bị quân thù mua chuộc và tự tay giết chết anh trai. Vở kịch thơ đã được NSND Thanh Ngoan và NSND Triệu Trung Kiên cùng kết hợp dàn dựng.

PGS Nguyễn Thế Kỷ chia sẻ: “Chúng tôi không kì vọng “Ngàn năm mây trắng” là một tác phẩm đại diện cho sân khấu đương đại đặt ra những vấn đề to tát của cuộc sống chỉ muốn nói bên cạnh cái đẹp, cái tốt thì cái xấu, cái ác cũng luôn song hành. Mong muốn hơn cả đó là làm sao dàn dựng được một tác phẩm nghệ thuật giới thiệu được cùng lúc nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống một cách hợp lý”.

Sự kết hợp độc đáo giữa 4 loại hình âm nhạc truyền thống

Đóng góp lớn nhất của vở diễn chính là ê-kíp sáng tạo đã tạo ra nhiều không gian mang nhiều tính kể chuyện tự sự và mỗi không gian ấy được tái hiện bằng một loại hình nghệ thuật truyền thống riêng là cải lương, chèo, hát xẩm, hát văn...

Theo chân nàng Tô Thị đi tìm chồng là những không gian, những câu chuyện được kể lại mang tính tự sự và mỗi không gian được xử lý dưới một hình thức sân khấu riêng của từng loại hình sân khấu truyền thống. Khi nàng Tô Thị được tin chồng hy sinh qua lời kể của người em kết nghĩa được các nghệ sĩ cải lương thể hiện với những làn điệu độc đáo như: Chiêu quân, Vọng cổ, Lý chiều chiều, Hoài cổ.

Nàng Tô Thị lang thang đi tìm chồng ở một vùng sơn cước và gặp một gánh hát chèo được ông trùm gánh hát chèo kể lại câu chuyện về một người tưởng như là chồng nàng bằng hình thức sân khấu chèo dân gian với những làn điệu chèo cực độc đáo như: Vỉa ngâm, Lẩy Kiều ,Bản Tiểu.

Không gian thứ ba được thể hiện là Tô Thị đến một vùng cao gặp một bà già hát rong cùng một đứa bé và lại được nghe kể về một người đồn là chồng nàng với những làn điệu xẩm như: Xẩm ba bậc, Xẩm chợ, Ngâm sa mạc… Không gian cuối cùng là ngôi đền Tứ Phủ khi nàng và Trương Lỗ tới thì gặp cô Đồng với những làn điệu hát văn Huế như: Trống quân, Hát Tử vi…

NSND Triệu Trung Kiên cho biết: “Sau khi được mời dàn dựng kịch thơ “Ngàn năm mây trắng”, tôi với nghệ sĩ Thanh Ngoan đã ngay lập tức phải tìm ý tưởng dàn dựng. Từ đặc thù chuyên môn của Nhà hát Đài Tiếng nói Việt Nam với cơ cấu gồm Đoàn Ca nhạc mới và Đoàn Ca nhạc dân tộc, trong đó, Đoàn Ca nhạc dân tộc lại có đủ các loại hình âm nhạc truyền thống nên “Ngàn năm mây trắng” sẽ là vở kịch hát mà phần “hát” ở đây sẽ là âm hưởng của các loại hình cải lương, chèo, hát xẩm và hát văn Huế.

Khi xem “Ngàn năm mây trắng” người xem trong nước và quốc tế sẽ có trải nghiệm thú vị khi cùng lúc được thưởng thức nhiều loại hình âm nhạc và nghệ thuật truyền thống của Việt Nam. Cùng với đó là chất liệu dân gian được thấm đẫm trong âm nhạc và mỹ thuật của vở diễn.

Về thiết kế mỹ thuật, chúng tôi và họa sỹ Hồng Vân đã thống nhất lấy những hình ảnh mang phong cách tranh dân gian Việt Nam từ một chiếc đèn kéo quân để diễn tả không gian, thời gian của các lớp kịch. Phương pháp sân khấu tự sự phương Đông là chủ đạo để chúng tôi xây dựng nên một tác phẩm sân khấu mang âm hưởng dân gian đương đại nhằm tôn vinh những nét đẹp của văn hóa truyền thống Việt Nam.

Nổi lên rõ nhất, chủ đề chính của vở ca kịch là ca ngợi những chiến binh Việt Nam dũng cảm đã lấy máu mình bảo vệ giang sơn của Tổ quốc. Đặc biệt ca ngợi tấm lòng thủy chung, hiền hậu, đảm đang, nhân ái của người phụ nữ Việt.

NSƯT Quang Khải - người đảm đương vai Trương Lỗ chia sẻ: “Bản thân chúng tôi cũng không thể ngờ rằng cải lương, chèo, hát xẩm, hát văn Huế lại có thể hoà quyện với nhau trong một vở diễn nhuần nhuyễn và ngọt đến thế. Không có một rào cản cách biệt gì đối với nghệ sĩ biểu diễn ở từng loại hình khi cùng diễn trên một sân khấu.

NSƯT Thu Trang vai nàng Tô Thị hay tôi vừa ca xong một bài cải lương thì NSƯT Văn Chương ngâm một câu hát chèo tiếp nối cũng rất hợp lý. Tự thân các giai điệu của các loại hình âm nhạc dân tộc đã tạo nên sự độc đáo này khi chúng tự tìm được sự hoà quyện với nhau, tôn vinh lẫn nhau”.

Với thời lượng 90 phút, vở kịch có sự tham gia của hơn 60 nghệ sĩ, nhạc công của Nhà hát Cải lương Việt Nam, Nhà hát Chèo Việt Nam cùng một số nghệ sỹ, diễn viên và Dàn nhạc dân tộc Nhà hát VOV. Các nghệ sĩ tham gia vai chính đều là những giọng ca tài năng của từng loại hình sân khấu: NSƯT Thu Trang (vai Tô Thị), Quang Khải (vai Trương Lỗ), Tuấn Thanh (vai Trần Khôi), NSƯT Văn Chương (vai Trần Khôi 2), Tất Dũng (vai Trần Khôi 3), Đăng Kiên (vai Trưởng trò gánh hát chèo), Hạnh Ngân (vai Công chúa), NSƯT Minh Phương (vai bà già hát xẩm)…

Người xem sẽ thú vị và ngạc nhiên khi các ca sỹ (hát truyền thống và hát nhạc mới) hóa thân trên sân khấu bằng những đòi hỏi khắt khe của kịch hát, kịch nói, múa. Vở kịch sau khi tham gia Liên hoan quốc tế sân khấu thử nghiệm lần thứ IV - Hà Nội năm 2019 sẽ phục vụ công chúng ở Nhà hát Đài Tiếng nói Việt Nam, Nhà hát Lớn Hà Nội, trên các kênh sóng phát thanh, truyền hình của Đài Tiếng nói Việt Nam, một số đài phát thanh, truyền hình và một số địa phương trong cả nước.

Hà Tùng Long